Μαρσέλ Προυστ

«Κάθε αναγνώστης, ουσιαστικά, βρίσκει τον εαυτό του (σε ένα βιβλίο). Η δουλειά του συγγραφέα δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα είδος οπτικού μέσου, το οποίο κάνει εφικτό στον αναγνώστη να διακρίνει αυτό που, χωρίς το συγκεκριμένο βιβλίο, πιθανόν δεν θα είχε ποτέ δει από μόνος του».

Ο Μαρσέλ Προυστ γεννήθηκε στις 10 Ιουλίου 1871 στο Οτέιγ, προάστιο του Παρισιού. Ο πατέρας του, Αντριέν, ήταν ένας ιδιαιτέρως γνωστός γιατρός και η μητέρα του, Ζαν Βέιλ, κόρη εύπορου εβραίου χρηματιστή. Παρά το γεγονός ότι ήταν φιλάσθενος από τη γέννησή του και υπέφερε από χρόνιο άσθμα, το 1889, τελειώνοντας το λύκειο, υπηρέτησε για έναν χρόνο τη στρατιωτική του θητεία. Στη συνέχεια αποφασίζει να συνεχίσει τις σπουδές του στη Νομική Σχολή του περίφημου Ecole de Sciences Politiques της Σορβόννης, κάνοντας παράλληλα το ντεμπούτο του στα σαλόνια της υψηλής κοινωνίας του Παρισιού όπου, εξαιτίας της ευγλωττίας και της οικονομικής του επιφάνειας, γίνεται σύντομα δημοφιλέστατος. Μία από τις πολυάριθμες γνωριμίες του, φίλη και του Ανατόλ Φρανς, τους γνωρίζει. Με την παρότρυνση του Φρανς, το 1896 ο Προυστ εκδίδει το πρώτο του έργο «Τέρψεις και ημέραι», μια συλλογή από σύντομες ιστορίες, ποιήματα και δοκίμια, η οποία όμως δεν θα γνωρίσει ιδιαίτερη επιτυχία.

Ως εκείνη τη στιγμή η μόνη συγγραφική απόπειρά του ήταν ένα μυθιστόρημα που ξεκίνησε να γράφει το 1895 και το εγκατέλειψε, μισοτελειωμένο, το 1899. Ο προάγγελος, ουσιαστικά, του αριστουργήματός του «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο», καθώς περιείχε πολλά από τα θέματα που θα πραγματευόταν εκεί αργότερα, εκδόθηκε τελικώς το 1952 με τον τίτλο «Ζαν Σαντέιγ». Απογοητευμένος από την αποτυχία της ολοκλήρωσης του δεύτερου βιβλίου του, αφιερώνεται στη συνέχεια για κάποια χρόνια στη μετάφραση και στον σχολιασμό των έργων του άγγλου ιστορικού τέχνης Τζον Ράσκιν. Δημοσιεύει μάλιστα ένα σημαντικό αριθμό σχετικών άρθρων.

Κατά τη διάρκεια της γνωστής υπόθεσης Ντρέιφους, από το 1896 ως το 1906, υπήρξε θερμός υποστηρικτής της πλευράς του γαλλοεβραίου λοχαγού του στρατού, πράγμα είχε αντίκτυπο στην κοινωνική του ζωή, κυρίως εξαιτίας του έντονου αντισημιτισμού στις τάξεις της γαλλικής κοινωνίας. Ο θάνατος της μητέρας του, το 1905, κλόνισε ακόμη περισσότερο τόσο τη σωματική υγεία του, οδηγώντας τον σε εγκλεισμό σε σανατόριο, όσο και την αντίστοιχη ψυχική, καθώς ήδη έπασχε από έντονες νευρώσεις κυρίως εξαιτίας των απεγνωσμένων προσπαθειών του να κρατήσει κρυφές τις ομοφυλοφιλικές προτιμήσεις του. Ο Προυστ απομονώθηκε σταδιακώς από τον έξω κόσμο ζώντας σχεδόν σαν ερημίτης σε ένα ηχομονωμένο διαμέρισμα, αφοσιωμένος αποκλειστικά στο γράψιμο και στην ενδοσκόπηση. Από το 1910 περνούσε το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου του μέσα στην κρεβατοκάμαρα, κοιμώμενος κατά τη διάρκεια της ημέρας και γράφοντας ακατάπαυστα τη νύχτα. Το 1913 εκδίδει το πρώτο μέρος του «Αναζητώντας το χαμένο χρόνο» με τίτλο «Από τη μεριά του Σουάν», το οποίο περνάει σχεδόν απαρατήρητο. Δεν θα συμβεί όμως το ίδιο και με το δεύτερο μέρος, «Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών», που θα εκδοθεί με καθυστέρηση λόγω του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου το 1919. Με αυτό ο Προυστ θα κερδίσει το βραβείο Goncourt και την παγκόσμια αναγνώριση και καταξίωση. Στο σύνολό του το μνημειώδες αυτό ημιαυτοβιογραφικό μυθιστόρημα είναι περισσότερο ένας εσωτερικός μονόλογος παρά μια ιστορία. Ασυνάρτητο αλλά ζωντανό, με ευφυέστατες μεταφορές και εξαιρετικά σχήματα λόγου, το έργο είναι πλούσιο σε ψυχολογικές, φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές έννοιες.

Τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Προυστ συνέχισε να δουλεύει για την ολοκλήρωση του μυθιστορήματος, εκδίδοντας τα έργα: «Η μεριά του Γκερμάντ Α' μέρος» (1920), «Η μεριά του Γκερμάντ Β' μέρος», «Σόδομα και Γόμορρα Α' μέρος» (1921) και «Σόδομα και Γόμορρα Β' μέρος» (1922).


Ο Μαρσέλ Προυστ πέθανε στις 18 Νοεμβρίου 1922 από πνευμονία.

Πηγή: Το Βήμα, του Θύμιου Βούλγαρη, 1.9.02




Εργα και ημέρες του Μαρσέλ Προυστ



Ποιος ήταν ο άνθρωπος που έβγαλε από τη ζωή του ένα μυθιστόρημα 3.000 σελίδων και ισχυριζόταν κατόπιν τούτων ότι έδινε ελάχιστη προσοχή στο εγώ του; Είχε μάλλον περιπετειώδη βίο, και ας έμεινε γνωστός αμέσως μετά τον θάνατό του, το 1922, ως ο δημιουργός του εσωτερικού μονολόγου. Το όνομά του ταυτίστηκε με το αυτοβιογραφικό, πεντάτομο, ανολοκλήρωτο, αλληγορικό Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο - πολύ εκτενές και για να γίνει αντιληπτό, ακόμη και μετά την ολοκλήρωση της ελληνικής μετάφρασής του, που είχε αφήσει ημιτελή ο Παύλος Ζάννας, σε πέντε τόμους πάλι, στις εκδόσεις της Εστίας - αλλά ο ίδιος παραμένει εδώ και χρόνια ο μεγάλος άγνωστος. Ο Πιέτρο Τσιτάτι καλύπτει αυτό το τελευταίο κενό: ξεκινάει από τα αληθινά περιστατικά και καταλήγει στη λογοτεχνική μετουσίωσή τους.

Μια νεανική εμπειρία στις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου συμπυκνώνει την ποιητική του Προυστ: κοιτάζοντας τη γραμμή του ορίζοντα από το παράθυρο του τρένου, του φάνηκε ότι «Δεν ήταν χαμένος μέσα στο σύμπαν, αλλά το σύμπαν είχε χαθεί μες στην απέραντη ψυχή του, "και θα διασκέδαζε να το πετούσε περιφρονητικά σε μια γωνιά της"». Ενα τέτοιο παιδί, γιος του δόκτορα Αντριάν Προυστ και της πλούσιας εβραίας κληρονόμου, γεννημένος έναν χρόνο μετά τον γάμο τους το 1870, μπορούσε κατ' αρχάς να «μεθύσει» με τον εαυτό του και με τη φύση. Επειτα, «του φαινόταν ότι αγαπούσε όλους τους άντρες, όλες τις γυναίκες, όλα τα πράγματα, όλα τα δέντρα, όλα τα λουλούδια: τα αγκάλιαζε, τα έσφιγγε πάνω στην καρδιά του». Την εποχή που πήγαινε στις τελευταίες τάξεις του Λυκείου Κοντορσέ, στη Μονμάρτρη πια, το ενδιαφέρον του έμοιαζε να εστιάζεται αλλού: «Ηδη από παιδί, οι σεξουαλικές κλίσεις του Προυστ ήταν σαφείς: αν και φημισμένες εταίρες ή ασήμαντες πόρνες τον δέχτηκαν στο κρεβάτι τους, το πάθος του τον οδηγούσε όλο και πιο βαθιά στο βασίλειο των Σοδόμων, που του φάνταζε όχι σαν ένας τόπος καταραμένος απ' τον Θεό, αλλά σαν ένας παράδεισος γεμάτος γητειές».

Ο Τσιτάτι τώρα διατρέχει επιστολές που έγραψε το φθινόπωρο του 1888, σε ηλικία 17 ετών: «Ηταν ερωτευμένος με τον Ζακ Μπιζέ, ή νόμιζε ότι ήταν. Κατόπιν ερωτεύτηκε τον Ντανιέλ Αλεβί. Μπορεί και να ήταν ερωτευμένος με όλους τους φίλους του. Και τους έγραφε μιλώντας τους γι' αυτόν τον έρωτα, πασχίζοντας να τους φλερτάρει, τον έναν μετά τον άλλον, κοιτώντας και παραμονεύοντάς τους και κοιτώντας και παραμονεύοντας τον εαυτό του μέσα από τα μάτια τους».

Κατά τον ίδιο τρόπο, μάλλον, παρατηρούσε και τον έρωτα των ανδρών προς τις γυναίκες. Πολλά πράγματα ήταν για αυτόν δοκιμές με το πρόσχημα της κοροϊδίας: «Μετά τη στρατιωτική του θητεία στην Ορλεάνη, παρακολούθησε χωρίς καμία διάθεση τη Νομική Σχολή, υποκρίθηκε τον υπάλληλο στη Βιβλιοθήκη Μαζαρέν (...) Η παλαιότερη εικόνα του χρονολογείται στα 1890, την εποχή που υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία. Οταν τις Κυριακές επέστρεφε στο Παρίσι, τον έβρισκε κανείς πάντα στο σαλόνι της μαντάμ Αρμάν ντε Καγιαβέ, της φίλης τού Ανατόλ Φρανς. Χωμένος μες στη στολή του, με το κεφάλι γερμένο προς τα πίσω, ξαπλωμένος σε μια βαθιά πολυθρόνα, τα τεράστια μαξιλάρια της οποίας έκαναν να μοιάζει παράλογη η πολεμική στολή». Αλλά και αργότερα, ο παραλογισμός δεν μετριάστηκε: «Στο σαλόνι της μαντάμ Στράους τον ξαναβρίσκουμε να σκύβει πάνω από την πλάτη μιας χρυσωμένης πολυθρόνας, στην οποία καθόταν η οικοδέσποινα... Καθόταν σ' ένα πουφ και μιλούσε, μιλούσε, όλο κολακείες, έξυπνα ευφυολογήματα, απύθμενες ευγένειες...». Να ήταν στη νιότη του τόσο επιπόλαιος και ματαιόδοξος; 'Η κάτι άλλο αναζητούσε;

Ερωτευμένη γαζέλα

Η ερμηνεία του Τσιτάτι είναι ότι ο νεαρός Προυστ πίστευε στους θεούς. «Οπως επαναλάμβανε συνέχεια, οι θεοί διέσχιζαν τον κόσμο μεταμφιεσμένοι». Εκανε και λάθη βέβαια. Ανάμεσα σ' αυτούς τους κρυμμένους στα σαλόνια θεούς ήταν και ο Ρομπέρ ντε Μοντεσκιού- Φεζανσάκ, ο «πρίγκιπας των συζητητών», που αποδείχθηκε τελικά μέγιστος απατεώνας. Αλλά «όταν γνώρισε τον Μοντεσκιού, ο Προυστ ήταν ακόμη η τρεμάμενη ερωτευμένη γαζέλα που γνωρίζουμε από το πορτρέτο του Μπλανς... Τον φλέρταρε όπως φλερτάρει κανείς μια κυρία κάποια χρόνια μεγαλύτερη... Στη συνέχεια, όπως είναι λογικό, προσέτρεχε στο θρησκευτικό λεξιλόγιο. Τον εξυμνούσε σαν κυρίαρχο των ουρανών και της γης...».

Η δεύτερη θεότητα που ανακάλυψε ο Προυστ ήταν η Λόρα ντε Σαντ, σύζυγος του κόμη ντε Σεβινιέ, η οποία δεχόταν τους φίλους της καθημερινά, από τις δύο ως τις τέσσερις το απόγευμα, μονάχα άντρες. Εντεκα χρόνια μεγαλύτερη από τον Προυστ. Η τρίτη μεταμφιεσμένη θεότητα ήταν η Αννα ντε Νοάιγ, λίγα χρόνια νεότερή του, «μια μεθυσμένη Βάκχη». «Ούτε στον Μοντεσκιού ο Προυστ δεν έστειλε γράμματα τόσο ξέχειλα από τρέλα, γεμάτα χαρά, ευτυχία και σχεδόν οργασμό, όπως εκείνα που έστειλε στην Αννα ντε Νοάιγ». Αλλά ο Προυστ έβρισκε σ' αυτήν «τη διεύρυνση, τη μέθη, τη διάχυση του εγώ, χάρη στα οποία το σύμπαν γινόταν ένας μικρός πλανήτης περιστρεφόμενος γύρω απ' την καρδιά». Ουσιαστικά προετοίμαζε για χρόνια τα ποιητικά του συνθέματα, καθώς «μια αργόσυρτη εργασία, το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, επωαζόταν μέσα του σαν παιδί, δίχως εκείνος να το συνειδητοποιεί».


Η φθορά του πάθους

Ηταν μόνο με έναν από τους πρώτους φίλους του, τον Ρεϊνάλντο Αν, μουσικό και τραγουδιστή, που θα γνώριζε «μια περίοδο γαλήνιας εκστατικής ευτυχίας, τέτοια που ποτέ άλλοτε δεν επρόκειτο να γνωρίσει». Και ήταν αυτή η σχέση που τον έφερε αντιμέτωπο για πρώτη φορά με τη φθορά του έρωτα στον χρόνο, με τον χωρισμό και τη μοναξιά. Αλλά του έκανε γνωστό και το συναίσθημα της ζήλιας. Ο Ρεϊνάλντο Αν θα γινόταν αναγκαστικά ο Διόσκουρός του, ένας φίλος ως τα βαθιά γεράματα, παρ' ότι «η ερωτική φιλία που ένιωθε για τον Αν είχε έναν τραγικό χαρακτήρα: ήταν μια ολοκληρωτική αφοσίωση, του σώματος και της ψυχής... "Αν ήξερα ότι δολοφόνησε κάποιον", έγραφε το 1908 σ' έναν φίλο, "θα έκρυβα το πτώμα στο δωμάτιό μου για να φανεί ότι ο ένοχος είμαι εγώ"».

Ενας τέτοιος γιος, βέβαια, «ήταν όλα εκείνα που αρνούνταν η μητέρα του: το άχθος του κακού, η ενοχή, η έμφαση, η υπερβολή, η τραγωδία, η αποκάλυψη του εγώ, ο Μποντλέρ, ο Μπαλζάκ, ο Ντοστογιέφσκι». Αλλά εκείνος, στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, «εκθείαζε όχι μόνο τη μητέρα και τη γιαγιά του, αλλά και κείνο που αυτές εκπροσωπούσαν: δεν λάτρευε τίποτε με πιο βαθύ οίκτο». Αφότου πέθανε η μαντάμ Προυστ, θα την κρατούσε ζωντανή στο βιβλίο του.

Ο κυρίαρχος της ποικιλίας

Ηταν αρχές του 1908, όταν ξεκίνησε η πυρετώδης συγγραφική δραστηριότητα που περιελάμβανε κυρίως παρωδίες συγκεκριμένων κειμένων, αυτοπαρωδίες - για να περάσει μόλις στα 45 του στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο. «Οι αναμνήσεις, οι πάσης φύσεως αναμνήσεις που κατοικούσαν μέσα στο μυαλό του άυπνου πρωταγωνιστή σωριάζονταν, πολλαπλασιάζονταν, έγιναν μια μάζα, γέμισαν το εύθραυστο αρχικό φλας μπακ, μέχρι το σημείο απ' όπου δεν ήταν πια δυνατόν να γυρίσει πίσω...». Είχε γίνει πια «ο κυρίαρχος της ποικιλίας και της περιπλάνησης».

Στο τέλος της ζωής του, ήταν «ένας άνθρωπος που τα απαρνήθηκε όλα» αφού ο ίδιος έγραφε για τον εαυτό του ότι «το μεγάλο του χάρισμα ήταν να υποφέρει». Ο πόνος άλλωστε ήταν μέρος της ύπαρξής του: παιδί ακόμη, είχε αφεθεί να κάνει 110 καυτηριασμούς για να γιατρευτεί από το αλλεργικό άσθμα, το οποίο από τα 1895 ήταν πάγια κατάσταση. Και όμως, ποτέ δεν έπαψε να αναζητά την ευτυχία. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ανέπτυξε ερωτική εμμονή προς την πριγκίπισσα Ελένη Σούτσου, από μια ελληνορουμανική οικογένεια, ένοικο του ξενοδοχείου Ριτζ το ίδιο διάστημα που διέμενε εκεί και ο Προυστ. Τη λάτρεψε σαν μια Αθηνά Παλλάδα, αλλά εκείνη έφυγε χωρίς να ανταποκριθεί. Το τελευταίο γράμμα του αποχαιρετισμού, που της έγραψε το 1918, το «έκλαψε»: «Διαβάστε το δάκρυ προς δάκρυ, αν σας ικανοποιεί το γεγονός ότι αγαπηθήκατε».

Πηγή: Το Βήμα, της Μαίρης Παπαγιανίδου, 22.10.06

Βιβλιογραφία στα Ελληνικά

- Proust, Marcel. Ποιήματα / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Ελένη Κόλλια • επιμέλεια Ελένη Κόλλια. - 1η έκδ. - Αθήνα : Ηριδανός, 2008.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο : Από τη μεριά του Σουάν / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Παύλος Α. Ζάννας • επιμέλεια Παναγιώτης Πούλος. - Αθήνα : Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη, 2007.
- Proust, Marcel. Ο αδιάφορος και άλλα κείμενα των νεανικών χρόνων / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Βάσω Νικολοπούλου , Νίκη Ντουζέ. - 1η έκδ. - Αθήνα : Κασταλία, 2006.
- Proust, Marcel. Ημέρες ανάγνωσης : Δύο ομότιτλα κείμενα / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Μήνα Πατεράκη - Γαρέφη. - Αθήνα : Ίνδικτος, 2004.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο : Η φυλακισμένη / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Π. Α. Ζάννας , Παναγιώτης Πούλος. - Αθήνα : Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2004.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας το χαμένο χρόνο : Ο ξανακερδισμένος χρόνος / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Παντελής Ανδρικόπουλος , Δημήτρης Δημουλάς. - 2η έκδ. - Αθήνα : Διώνη, 2003.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο : Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών / Μαρσέλ Προυστ • επιμέλεια Παναγιώτης Πούλος • μετάφραση Παύλος Α. Ζάννας. - Αθήνα : Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2002.
- Proust, Marcel. Ηδονές και μέρες / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Βαρβάρα Νουνοπούλου. - 1η έκδ. - Αθήνα : Ηριδανός, 2002.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο : Σόδομα και Γόμορρα / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Παύλος Α. Ζάννας • επιμέλεια Παναγιώτης Πούλος. - 1η έκδ. - Αθήνα : Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2001.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο : Από τη μεριά του Σουάν / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Παύλος Α. Ζάννας • επιμέλεια Παναγιώτης Πούλος. - Αθήνα : Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2001.
- Proust, Marcel. Το τέλος της ζήλειας : Και άλλα τέσσερα κείμενα από τον τόμο "Τέρψεις και ημέραι" / Marcel Proust • μετάφραση Νάσος Δετζώρτζης. - 3η έκδ. - Αθήνα : Άγρα, 2001.
- Proust, Marcel. Ζαν Σαντέιγ : Αποσπάσματα / Marcel Proust • επιμέλεια Λητώ Ιωακειμίδου • μετάφραση Λητώ Ιωακειμίδου • επιμέλεια σειράς Δημήτρης Αλεξάκης. - Αθήνα : Γαβριηλίδης, 2000.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο : Η μεριά του Γκερμάντ / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Παύλος Ζάννας • επιμέλεια Παναγιώτης Πούλος. - Αθήνα : Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, 1999.
- Proust, Marcel. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο : Στον ίσκιο των ανθισμένων κοριτσιών / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Παύλος Ζάννας • επιμέλεια Παναγιώτης Πούλος. - Αθήνα : Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών
- Proust, Marcel. Ο αδιάφορος / Marcel Proust • μετάφραση Στέφανος Κουμανούδης , Σωτήρης Κακίσης. - Αθήνα : Ερατώ, 1994.
- Proust, Marcel. Μετά την εξαφάνιση της Αλμπερτίν / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Έλλης Αγγέλου , Γιάννη Αγγέλου. - Αθήνα : Ζαχαρόπουλος Σ. Ι., 1987.
- Proust, Marcel. Διαβάζοντας: μέρες ανάγνωσης : Με μια εισαγωγή, ένα επίμετρο και σημειώσεις / Μαρσέλ Προυστ • μετάφραση Πέτρος Παπαδόπουλος , Κώστας Τσιταράκης • επιμέλεια Πέτρος Παπαδόπουλος , Κώστας Τσιταράκης. - 1η έκδ. - Αθήνα : Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1985.
- Citati, Pietro. Το πληγωμένο περιστέρι : Ο Μαρσέλ Προύστ και η "Αναζήτηση" / Πιέτρο Τσιτάτι • μετάφραση Δημήτρης Αρβανιτάκης • επιμέλεια σειράς Τάκης Θεοδωρόπουλος. - 1η έκδ. - Αθήνα : Ωκεανίδα
- Ζέρβας, Αντώνης. Μαρσέλ Προυστ : Η νεκρώσιμη ιεροτελεστία της Βέρμας: Μια διπλή ερμηνεία / Αντώνη Ζέρβα. - 1η έκδ. - Αθήνα : Ίνδικτος, 2000.
- Painter, George D. Μαρσέλ Προυστ : Μια βιογραφία / George D. Painter • μετάφραση Τερέζα Βεκιαρέλλη , Νάση Βακιαρέλλη. - Αθήνα : Χατζηνικολή, 1992.
- Shattuck, Roger. Μαρσέλ Προυστ / Ρότζερ Σάττακ • μετάφραση Αλέξανδρος Ίσαρης , Γιώργος Αστέρης • επιμέλεια Αλέξανδρος Ίσαρης. - Αθήνα : Ηριδανός, 1981.

Πηγή: Biblionet.Gr